تالاب مصنوعی برای دفع و تصفیه فاضلاب بهداشتی انسانی   

تالاب مصنوعی یکی از راهکارهای کم هزینه برای دفع و تصفیه بهداشتیِ پساب در مناطق روستایی و شهری است. بسته به میزان زمین موجود، احداث این تصفیه خانه طبیعی برای انواع پساب کاربرد دارد کما اینکه تالاب های مصنوعیِ کنونیِ جهان نمونه هایی در روستاها، مجموعه های بیمارستانی، دانشگاه ها، صنایع، معادن، مزارع و حتی کل یک شهر را در پرونده موفقیت های خود دارند. علاوه بر تصفیه پساب، تالاب مصنوعی راهکاری کارآمد برای مبارزه با بیابانزایی و پدیده گرد و غبار است که از جمله بحران های بغرنج محیط زیست در اقلیم های گرم و خشک دنیا، به ویژه در منطقه خاورمیانه، به شمار می آید. با احداث تالاب مصنوعی خطرِ بکارگیری فاضلابِ خام در سبزیکاری های حومه شهر که تهدیدی جدی برای سلامت کل جامعه محسوب می شود عملا از میان می رود.

در طبیعت، تصفیه آب رودخانه ها و زدودن آن از انواع ناخالصی های ارگانیک پیش از ریختن به دریاها از جمله توانایی های بی بدیل تالاب هاست. تالاب ها همچنین در پایان مسیر یک رودخانه، حتی اگر به دریا نریزد، به وجود می آید. به لحاظ قرار گرفتن در نقطه تلاقی دو یا سه زیست بومِ مختلف (مثلا رودخانه، دریا و کویر) تالاب ها معمولا زیستگاه گونه های بسیار متنوعی از دیگر گیاهان و جانوران می شود که طبعا در تعدیل شرایط اقلیمی هر یک از زیست بوم های همسایه نقش بارزی ایفا می کنند. و از این رو است که تالاب های مصنوعی نیز، علاوه بر داشتن کارآییِ بی نظیر در تصفیه پساب زیستگاه های انسانی، در گسترش فضای سبز، مقابله با شن روان، ایجاد و گسترش تنوع زیستی در منطقه و نتیجتا کاستن از آفات و بیماری های مرتبط با کشاورزی نیز مؤثر تشخیص داده شده است.

در بالا به کارکرد متنوع تالاب های مصنوعی به لحاظ نوع پساب اشاره شد. از لحاظ ساختاری نیز این تصفیه خانه های طبیعی دارای تنوع بالایی است. نام هایی چون تالاب با جریانِ افقیِ سطحی، تالاب با جریانِ افقیِ زیر سطحی و تالاب با جریان عمودی از اسامی فنی ای است که برای اشاره به انواع تالاب های مصنوعی به کار می رود. گاه تالاب های مصنوعی دارای ساختاری ترکیبی از چند روش است و اینکه آیا یک تالاب به طور مستمر یا به تناوب پساب دریافت می کند نیز از وجوه تمایز تالاب های مصنوعی از یکدیگر است. اما اساسا عملکرد تمامی تالاب ها از این قرار است که با بهره گیری از نیروی جاذبه، یعنی بدون مصرف انرژی، آبِ آلوده مسافتی را از لایه های ریگی و شنی و از میان ریشه های انبوهِ گیاهان تالابی عبور می کند.

در این فرآیندِ عبور، ترکیبی از عوامل مکانیکی از جمله خاصیت فیلتر کنندگیِ بسترِ تالاب، دما، ترشحات آنتی بیوتیکیِ ریشه گیاهان، شرایط میکروبیِ هوازی و بی هوازی، تماس با اکسیژن و نور آفتاب (پرتو فرا بنفش) نیز در پاکیزه سازیِ پساب در تالاب ها اثرگذار است. آزمایشات انجام شده نشان داده است که این فرآیند طبیعی قادر است نه تنها عوامل بیماری زا بلکه عناصر شیمیایی (فسفر و نیتروژن)، فلزات سنگین و ناخالصی های دارویی و هورمونی که در پساب جوامع امروزی عمومیت دارد را بزداید. از این رو، فناوریِ مناسبِ تالاب برای بازیافت آب، جایگزینی معقول و کارآمد برای سیستم های گردآوری و تصفیه فاضلاب از طریق روش های پرهزینه ای چون «لجن فعال» است.

احداث تالاب مصنوعی در زیستگاه های انسانی که در نزدیکی آن مقدار زمین مناسب یافت می شود، در مقایسه با روش های دیگر بهداشتی تر و کم هزینه تر است. هم اکنون در بسیاری از روستاهای کشور ما برای دفع فاضلاب خانگی چاه حفر می کنند. اما برای پرهیز از پرشدنِ زود هنگامِ چاه منازل، آب حمام، رختشویی، ظرفشویی و دستشویی ها (موسوم به آب خاکستری) در مجاری آب در کوچه ها رها می شود. با افزایش تعداد خانه های مجهز به آبگرم کن و حمام های خانگی در دو دهه اخیر، پدیده فاضلابِ جاری در کوچه ها، همراه با بو و منظره بد و تکثیر حشرات ناقل بیماری از جلوه های مشترک بسیاری از روستاهاست. از سوی دیگر، الگوبرداری نامناسب از کلان شهرهای جهان موجب شده که به نام پیشرفت و توسعه شهری در شهرهای کوچک نیز اقدام به گردآوری فاضلاب منازل (یعنی آلودن آب خاکستری با آب حاویِ فضولات انسانی، موسوم به آب سیاه) و انتقال غیر ضروری و پرهزینه حجم بیشتری از فاضلاب به مراکز تصفیه کنند. برای پرهیز از اسراف در مصرف انرژی، صرفه جویی در اعتبارات شهری و روستایی، استفاده بهینه از آب لوله کشی شده و اجتناب از مناظر و بوی آزاردهندۀ تاسیسات تصفیه فاضلاب در محیط های کوچک، احداث تالاب های مصنوعی راهکاری مطمئن، مؤثر و سازنده است.

تالاب مصنوعی فناوری مناسبی است که کارایی و ایمنی آن در عمل آزموده شده است. متون پژوهشی و کاربردی فراوانی برای مطالعه بیشتر از کشورهای مختلف جهان و سازمان های بین المللی (مشخصا سازمان بهداشت جهانی و دیگر سازمان های تابعه سازمان ملل متحد مرتبط با امور توسعه) به چاپ رسیده است.